قیام 15 خرداد 1342

عذرا اشرف نژاد

کتاب قیام 15 خرداد 1342، نوشته جواد منصوری، از جمله کتابهایی است که در آن تلاش شده حادثه 15 خرداد به همراه زمینه‌ها و پس‌آمدهای آن در شکل‌گیری انقلاب اسلامی تحت کاوش قرار گیرد. نویسنده برای حصول این هدف تحقیقات خود را از کودتای 28 مرداد 1332 آغاز کرده و براساس روند فعلی تاریخ حوادث، قدم به قدم به جلو آمده است. او کتاب را به سه بخش اصلی تقسیم کرده است: زمینه‌های قیام 15 خرداد، قیام 15 خرداد و تداوم قیام.
در بخش اول که به بررسی زمینه‌های قیام 15 خرداد می‌پردازد، منصوری مطالب خود را در سه فصل طبقه‌بندی کرده است و هر فصل به طبع دارای تعدادی زیرعنوان است.
فصل اول با عنوان «از کودتای 28 مرداد تا دولت امینی» تلاشی است برای شناساندن اهداف کودتای 28 مرداد و اقداماتی که در جهت به ثمر رسیدن آن انجام شد. به عقیده نویسنده یکی از بزرگترین اهداف کودتای 28 مرداد تسلط امریکا بر انگلیس و منابع نفتی این کشور در خاورمیانه بود و اشاره می‌کند که اسلام‌زدایی در ایران، تغییر ساختار اقتصادی ایران و اصلاحات ارضی در طول همین هدف بودند. او به روابط شاه و کندی اشاره می‌کند و از شروع فعالیتهای ساواک می‌نویسد تا سخن را در این فصل تکمیل کرده باشد.
فصل دوم از بخش اول با عنوان «آغاز نهضت اسلامی» در ابتدا اشاره‌ای دارد به اوضاع روحانیت پس از فوت آیت‌الله بروجردی و اذعان می‌دارد که تابستان 1341 روحانیت دخالت چندانی در تحولات سیاسی کشور نداشت و به صحنه آمدن امام خمینی به عنوان رهبریت روحانیت آغازی بود بر نهضت اسلامی. جواد منصوری در این فصل اشاره کوتاهی هم به نحوه شکل‌گیری گروههایی هم‌چون جبهه ملی، نهضت آزادی و حزب توده کرده و از نحوه تعامل امام با این گروهها صحبت می‌کند. او تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، و برقراری روابط ویژه با اسرائیل را از جمله عوامل شعله گرفتن نهضت اسلامی می‌داند.
بخش اول در فصل سوم به پایان می‌رسد که عنوان آن «مخالفت با طرحهای آمریکایی» است این فصل را می‌توان یکی از مهمترین فصول کتاب قلمداد کرد زیرا حوادثی همچون اعلام اصول انقلاب سفید و برگزاری رفراندوم «شروع مقابله شاه با نهضت روحانیت از طریق مهاجرت دادن آنها به نجف و ایجاد تفرقه بین آنها، واقعه‌های فیضیه و مدرسه طالبیه تبریز و پیامدهای آنها و اعلامیه امام در چهلم شهدای فیضیه در این فصل به قلم کشیده شدند.
اما بخش دوم بخشی است که صرفاً به قیام 15 خرداد پرداخته است. روند خطی حوادث ساده‌ترین نوع طبقه‌بندی را در این کتاب ایجاب کرده است. این بخش در چهار فصل نگاشته شده: محرم سال 1342، دستگیری امام و قیام 15 خرداد، نظرات و مواضع پیرامون قیام 15 خرداد و ویژگیهای قیام 15 خرداد.
فصل دوم با حوادث محرم سال 1342 و اعلامیه امام آغاز می‌شود و گریزی به تک‌تک حوادث خرداد 1342 می‌زند. نکته جالب این فصل بررسی موضع‌گیری احزاب و نهضت‌هایی همچون حزب توده، نهضت اسلامی،‌ جبهه ملی، نهضت آزادی و جمعیت مؤتلفه اسلامی در روزهای اوج قیام است. همینطور در صفحه 175 کتاب گزارش ارتشبد فردوست از قیام 15 خرداد که از بی‌اطلاعی دولت از تظاهرات و هماهنگی‌های آن حکایت می‌کند، از نکات جالب توجه این کتاب است. اگرچه، نگاه گذرا و قلم مختصرنویس مؤلف در تمام صفحات کتاب مشاهده می‌شوند. فصل سوم این بخش فصلی است که به حواشی و عواقب قیام 15 خرداد پرداخته. در این فصل سخنان شاه در 17 خرداد 1342 در مورد قیام خواندنی است در قسمتی از آن می‌خوانیم: «باید به شما بگویم که متأسفانه کسانی که بساط 15 خرداد را به راه انداخته‌اند، کمااینکه در میان کسانی که زخمی یا دستگیر شده‌اند، خیلی از آنها گفته‌اند که ما چکار کنیم به ما بیست‌وپنج ریال پول داده بودند و می‌گفتند در کوچه‌ها بدوید و بگوئید؛ زنده باد فلانی...». منصوری همچنین گذری داشته به مواضع دولتهای بزرگ و احزاب و نهضتها پس از قیام و تلاش کرده در دو صفحه از کتاب،‌ گریزی به انعکاسهای خارجی قیام بزند که این حجم از مطالب بسیار کم به نظر می‌رسد.
«تداوم قیام به عنوان بخش سوم کتاب است که بر سه فصل تقسیم شده است. فصل اول به حرکتهای سیاسی پس از قیام 15 خرداد می‌پردازد، از جمله اعتصابات سراسری هماهنگ، مهاجرت علما به تهران، فعالیتهای سیاسی امیراسدالله علم و حسنعلی منصور، تحریم انتخابات مجلس بیست‌ویکم و مواضع شاه.
اما فصل دوم دوره‌ای را بررسی می‌کند که امام خمینی از آزادی تا تبعید گذراند. یکی از نقاط عطف کتاب،‌ متن سخنرانی امام خمینی در روز 21 فروردین 1343 و تحلیل و بررسی آن توسط نویسنده است که در اوایل همین فصل آمده است. نویسنده پس از آن به سراغ مراسم سالگرد قیام 15 خرداد 1342 رفته و متن کامل اعلامیه امام در این روز را پیش‌روی خواننده قرار داده و اسنادی هم از لایحه تصویب شده کاپیتولاسیون به چاپ رسانده است. تبعید امام خمینی و ترور حسنعلی منصور مطالب پایان بخش کتاب هستند.
کتاب با فصل سوم این بخش به پایان می‌رسد که در آن، پیامدهای قیام 15 خرداد توسط نویسنده بررسی و تحلیل شده‌اند. به عقیده منصوری افزایش آگاهی و حضور مردم، تثبیت مرجعیت امام خمینی و سازمان‌یافتگی مبارزات از پیامدهای مثبت این قیام بودند. تمهیدات اشتباه شاه از قبیل افزایش و ابستگی به غرب و تشدید سرکوب مردم و تظاهر به اسلام از عواملی بودند که به هر چه سست‌تر شدن پایه‌های حکومت پهلوی کمک کرد. فصل سوم این کتاب 372 صفحه‌ای با یک جمع‌بندی کوتاه به پایان می‌رسد.
فهرست منابع و فهرست اعلام پایان بخش مطالب کتاب هستند. در کل کتاب قیام 15 خرداد 1342 جواد منصوری، منبع مناسبی است برای آشنایی اولیه با قیام 15 خرداد و یا شروع تحقیق در این باره. این کتاب در سال 1376 برای اولین‌بار توسط دفتر ادبیات انقلاب اسلامی حوزه هنری در قطع وزیری منتشر شد و حروفچینی، صفحه‌آرایی و چاپ آن را مؤسسه انتشارات سوره برعهده گرفت.

 
تعداد بازدید: 6535