نقش و عملکرد مسجد لرزاده در سال‎های نخستین نهضت امام خمینی(ره)

امین عزیزی

20 آذر 1395

مطالعه تاریخ معاصر کشور ما نشان می‌دهد که مساجد به عنوان مرکز و پایگاه دینی و فرهنگی، نقش بسیار حساس و خطیری در ایجاد هسته‌های اولیه نهضت پویا و اصیل احیای اسلام انقلابی و جهت‌دهی به حرکت‌ها و جریانات مردمی داشته‌اند. «انقلاب اسلامی ایران» به عنوان یک جنبش اجتماعی، با استفاده از مساجد، فراگیر شد. شبکه مساجد و جلسات مذهبی همانند حلقه واسط میان رهبران انقلاب و مردم انقلابی بودند که وظیفه بسیج مردم را بر عهده داشتند.(1)

مسجد لرزاده یکی از مساجدی است که نقش مهمی به ویژه در سال‌های اولیه نهضت امام خمینی(ره) و انقلاب اسلامی ایفا کرد. این مسجد (یکی از مساجد معروف شهر تهران) توسط علی اکبر برهان در دهه ۲۰ شمسی تأسیس شد. معمار این مسجد حسین لرزاده بوده است. این مسجد در خیابان لرزاده منشعب از خیابان خراسان در جنوب تهران واقع شده است.(2) کار ساخت این بنا توسط حاج غلامرضا نیکزاده توتونچیان در سال 1322 ش مطابق با 1362 ق به پایان رسید و به نام امام جماعت آن به مسجد «برهانیه» شهرت یافت.(3) با توجه به اینکه معمار مسجد برهانیه، مرحوم حسین لرزاده بوده است، این مسجد به مسجد لرزاده نیز شهرت یافته است. آیت‌الله علی‌اکبر برهان، میرزا علی آقا فلسفی تنکابنی، آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی و امیرعباس اکبری از امام جماعت‌های مسجد لرزاده بوده‌اند.

 مسجد لرزاده با امام جماعتی همچون حاج شیخ علی اکبر برهان از همان ابتدا علم مخالفت با حکومت پهلوی را برافراشته بود. وی که دافعه بالایی نسبت به فرهنگ غرب و حکومت پهلوی داشت، به تناوب بر روی منبر نقطه نظرات انتقادی خود را بیان می‌کرد و به این ترتیب این مسجد در دهه‌های 1320 و1330 مرکز تجمع و برگزاری جلسات و مراسم گروه‌های سیاسی- مذهبی همچون جمعیت فدائیان اسلام، گروه شیعیان و هیئت‌های مذهبی- سیاسی بود. «هیئت مروجین مذهب جعفری» که تا سال‌های پایانی فعالیت جمعیت فدائیان اسلام، از کانون‌های اصلی فدائیان تلقی می‌شد، پایگاه اصلی‌اش مسجد لرزاده بود. (4) سید اصغر رخ صفت یکی از بنیان‌گذاران هیأت‌های مؤتلفه در این‌باره می‌گوید: «من متولد خیابان لرزاده هستم. به یاد دارم در همان دوران کودکی به همراه پدر و سایر اقوام به مسجد لرزاده می‌رفتم و همگی ما از مریدان آیت‌الله برهان بودیم، در آن زمان اکثر مساجد به نواب صفوی و فدائیان اسلام اجازه فعالیت در مساجد را نمی‌دادند اما مرحوم برهان به آنها اجازه فعالیت در مسجد لرزاده را می‌داد. گروه فدائیان در مسجد لرزاده سخنرانی‌ها و فعالیت‌هایشان را صورت می‌دادند.»(5)

در سال‌های آغازین فعالیت مسجد لرزاده، حوزه علمیه مسجد نیز تحت هدایت و مدیریت آیت‌الله برهان، فعال بوده و حجج اسلام علی اکبر ناطق نوری، حسین انصاریان، سیدقاسم شجاعی و احمد مجتهدی تهرانی از شاگردان تراز اول این مدرسه علمیه اسلامی بودند. در پی کودتای 28 مرداد و ایجاد استبداد و خفقان سیاسی در کشور، زمینة گرایش نیروهای مذهبی و مبارز به فعالیت‌های فرهنگی گسترش یافت. در همین دوران(اواخر دهه 1330) شهید صادق امانی  از بنیان‌گذاران هیئت‌های موتلفه اسلامی در سال 1342 به همراه دوستانش دومین هیئت مذهبی را به سبک «هیئت مسجد شیخ‌علی» در مسجد لرزاده تشکیل دادند.(6)

با آغاز نهضت امام خمینی(ره) مسجد لرزاده از برجستگی خاصی در کنار دیگر مساجد مهم تهران برخوردار شد. امامت مسجد لرزاده تا سال 1340 برعهده شیخ علی اکبر برهان بود. در سال 1341 حاج شیخ علی آقا تنکابنی معروف به «فلسفی» اقامه مسجد لرزاده را عهده‌دار گردید که تا سال 1350ش ادامه داشت. فعالیت‌های این مسجد در این دوران تبلور خاصی داشت و محل سخنرانی بیدارکننده وعاظ و روحانیون و تجمع و تصمیم‌گیری نیروهای انقلابی برای حمایت از نهضت امام خمینی (ره) بود. بعدها در دهه 1350 نیز با امامت آیت‌الله عباسعلی عمید زنجانی این فعالیت‌ها شدت گرفت و تداوم یافت.(7)

 

این مسجد از همان آغاز فعالیت تا سال 1342 یکی از کانون‌های نشر حقایق اسلامی و مبارزه علیه حکومت پهلوی بود. مقارن شروع نهضت انقلابی مردم ایران، مسجد لرزاده که فعالیت خود را از سال‌های قبل به‌ویژه توسط جمعیت فدائیان اسلام، گروه شیعیان(1320-1332) و هیئت‌های سیاسی- مذهبی (1332-1342)، آغاز کرده بود، دور جدیدی از فعالیت‌های  ضد حکومت را شروع کرد. در همین راستا روحانیون و وعاظ انقلابی با استفاده از پایگاه مسجد لرزاده برای روشنگری مردم و افشای چهره واقعی حکومت و اقدامات ضد دینی آن به تکاپویی گسترده افتادند.(8)

شرایط سیاسی موجود، زمینه‎ کافی را برای ایجاد حرکت و فعالیت مذهبی – سیاسی در مسجد لرزاده مهیا کرد. به‌طوری‌که  این مسجد پایگاه اصلی هیئت انصار بود که توسط عده‎ای از متدینین بازار تهران تشکیل شده بود. این هیئت محل تجمع نیروها و سخنرانی وعاظ انقلابی از جمله آیت‌الله امامی کاشانی و آیت‎الله خامنه‎ای بود.(9)

در همین برهه زمانی حجت‌الاسلام محمد تقی فلسفی واعظ، مسجد لرزاده را به عنوان پایگاه سخنرانی‌های مذهبی- سیاسی خود برگزید و به آن جان تازه‎ای بخشید. او با استفاده از نقش محوری این مسجد در میان مردم جنوب تهران، در ایام مذهبی به ویژه ماه‌های رمضان و محرم منبرهای پرشکوه و تأثیرگذار خود را دایر می‌کرد. حجت‌الاسلام فلسفی با بیان حکایاتی، به صورت غیرمستقیم و با کنایه، اعتراض و مخالفت‌های خود را نسبت به فضای استبداد و خفقان و سیاست‎های حکومت پهلوی بیان می‌کرد.  او در یکی از سخنرانی‌های خود با بیان داستانی از هارون الرشید به صورت کنایه حکومت پهلوی را زیر سوال برد و در ادامه با توجه به قوانین مدنی، حکومت و دولت آن را مورد بازخواست و انتقاد قرار داد.(10) سخنان صریح و شفاف و تأثیرگذار حجت‌الاسلام فلسفی در این سخنرانی در یکی از گزارش‌های ساواک این‌گونه منعکس شده است: «[وی] ضمن سخنان خود گفت: دولت باید به مردم آزادی بدهد و به مردم التماس کند که از او انتقاد کنند. اگر یک چنین دولتی باشد، مردم هم سعادتمند می‌شوند. در غیر این صورت مردم به بدبختی و نابودی کشیده خواهند شد. دنیای امروز دیگر اجازه این را نمی‌دهد که یک نفر بیاید و بگوید هر چه من می‌گویم باید مردم اطاعت نمایند و کسی حق ندارد از خود اظهارنظر بکند.»(11)

سخنان صریح او باعث شد عده زیادی از مردم جنوب تهران جهت شنیدن این سخنان در مسجد لرزاده تجمع نمایند. غلامحسین محمدی در مورد جلسات حجت‌الاسلام فلسفی در این مسجد چنین می‌گوید: «نظیر فلسفی به این زودی‌ها پیدا نمی‌شود. وقتی منبر می‌رفت نگاهی به مردم می‌کرد و پی می‌برد چه لازم دارند و آن ‌را بیان می‌کرد، بسیار تیزبین بود و خوب می‌دانست.»(12)

تردد افراد انقلابی بازار از جمله شهید عراقی و مرحوم تقی خاموشی (از بنیان‌گذاران و اعضای هیئت‌های مؤتلفه اسلامی) و واعظانی چون مرحوم فلسفی جایگاه این مسجد را در جنوب شهر به ‌عنوان مرکز فعالیت‌های انقلابی تحکیم بخشید.(13)

قبل از حوادث 15 خرداد 1342 مسجد لرزاده مرکز تجمع مردم جنوب تهران بود. حاج احمد قدیریان با اشاره به این حادثه در مورد تجمع مردم جنوب شهر قبل از حوادث 15 خرداد  چنین می‌گوید: «ما از روزهای قبل از 15 خرداد آمادگی آن‌را داشتیم، مرحوم حاج مهدی عراقی، میدان سبزی فروشی را آماده کرده بود. ما هم در بازار آماده بودیم، بچه‌ها جمع شدند و قرار گذاشتند برای این که ساواک را منحرف کنند، محل تجمع را مسجد لرزاده اعلام کنند و بعد در مسجد حاج ابوالفتح جمع شوند. بالاخره در مسجد  حاج ابوالفتح جمع شدند، ولی در مسجد با زنجیر بسته بود. زنجیر را شکستند و وارد مسجد شدند. آقای عراقی و دیگران نیز بودند و جمعیت زیاد شد و از مسجد ابوالفتح بیرون رفتند.»(14)

سخنرانی عاشورای 1342 امام خمینی(ره) که ضربه  محکمی بر حکومت پهلوی محسوب می‌شد، سرانجام به دستگیری ایشان انجامید. به دنبال دستگیری ایشان باز انقلابیون آرام ننشستند و در قم، تهران و شهرهایی دیگر در 15 خرداد آن سال، تظاهرات بسیار مهمی انجام دادند. قیام 15 خرداد سه روز به طول انجامید.(15) برخی از مبارزین در این مسجد اعلامیه و نوارهای سخنرانی امام خمینی(ره) را قبل و بعد از قیام 15 خرداد سال 1342 توزیع می‌کردند. در گزارش‌های ساواک فعالیت برخی از مبارزینی که در واقعه 15 خرداد از پایگاه مسجد لرزاده فعالیت‌های انقلابی خود را به پیش می‌بردند، آمده است: «در بازجویی‌های مقدماتی از رضا کهند متهم دیگر دستگیر شده، خود را بی‌گناه معرفی و اظهار نموده عبوراً از طرف مأمورین انتظامی دستگیر گردیده در نتیجه ادامه بازجویی و تحقیقات از متهمین دیگر معلوم گردید مشارالیه از افراد فعال این جمعیت بوده که بعد از بازجویی‌های زیاد معترف است وابسته به هیئت مذهبی بنی فاطمیه می‌باشد که روز قبل از عاشورا توسط پخش اعلامیه‌ها متوجه اجتماع صبح روز عاشورا در مسجد سلطانی می‌گردد که صبح روز عاشورا پس از خروج از مسجد لرزاده به محل هیئت بنی فاطمیه واقع در مقابل ورزشگاه در خیابان شهباز جنب میدان خراسان منزل نیک‌پنجه رفته پس از خروج از محل هیئت به خیابان بوذرجمهری نزدیک پامنار محل اولیه اجتماع جمعیت عزیمت کرده در پیاده‌رو خیابان متوجه می‌شود که غفلتاً 3 نفر تراکت‌های پارچه‌ای را باز نموده که پس از جمع شدن مردم به طرف خیابان سیروس حرکت می‌نماید.

نظریه: با اینکه متهم مزبور مدعی است فقط جزو هیئت مذهبی مسجد لرزاده می‌باشد ولی با توجه به وضع و موقعیت او و اینکه صبح روز مزبور در هیئت مذهبی فاطمیه حاضر سپس در اجتماعی که با پیش بینی افراد نهضت آزادی قرار بوده در خیابان‌های سیروس و بوذرجمهری و مسجد شاه تشکیل دهند حاضر شده به نظر می‌رسد نامبرده نیز از افراد فعال این جمعیت بوده و با وجود شناسایی گردانندگان اولیه این جمعیت مع‎الوصف از معرفی آنها خودداری می‌نماید.»(16)

رویدادهای خرداد 1342 آتشی زیر خاکستر باقی ماند و تمرینی برای انقلاب اسلامی بود.(17) اگر چه نیروهای کماندو و پلیس حکومت با خشونت به سرکوبی این قیام دست زدند. اما نتوانستند آن‌را خاموش کنند و روزهای بعد از آن نیز اثراتش وجود داشت و در مراکز مهم و اجتماعات مردمی اعتراض‌هایی صورت گرفت.

به نظر یکی از مبارزان، فعالیت‌های انقلابی مسجد لرزاده در نهضت امام خمینی(ره) بعد از سخنرانی تاریخی امام در اعتراض به لایحه ننگین کاپیتولاسیون در مسجد اعظم قم شروع شد.(18) حکومت پهلوی که از روشنگری‌های رهبری نهضت به تنگ آمده بود چاره را در تبعید ایشان دانست و بدین‌گونه امام خمینی(ره) را در 13 آبان 1343 به ترکیه تبعید کردند.

همزمان با ماه رمضان سال 1343، مسجد لرزاده تهران، محل اجتماع بزرگ راهپیمایان و معترضین به حکومت پهلوی در دوران پیش از انقلاب اسلامی شد. واعظ مشهور، حجت‌الاسلام محمد تقی فسلفی در این مسجد نقش برجسته‌ای در ایجاد انگیزه مردمی برای پیشبرد انقلاب اسلامی بر عهده داشت. به همین خاطر، وی از سوی حکومت پهلوی دستگیر شده و روانه زندان شد. مردمی که برای سخنرانی این واعظ مبارز گرد آمده بودند، ناگهان با هجوم نظامیان حکومت پهلوی روبه‌رو شدند.

در فضای سیاسی‌ای که سخنان محمد تقی فلسفی در مسجد لرزاده ایجاد کرده بود، پای گروه‌های مختلف سیاسی هم به مسجد باز شد.(19)

 مسجد لرزاده غیر از فعالیت‌های سیاسی، فعالیت‎های اقتصادی - اجتماعی نیز داشت. نخستین صندوق قرض‌الحسنه در این مسجد توسط علی فلسفی، حسین عطایی و سید تقی خاموشی در سال های اولیه نهضت امام راه‌اندازی شد.(20) به گفته حجت‌الاسلام شیخ حسین انصاریان، مرحوم برهان از مؤسسان اولیه صندوق‎های قرض الحسنه محسوب می‌شد و صندوق مسجد لرزاده از اولین صندوق‌های قرض الحسنه ایران بود.(21) همچنین بنابر قول یکی از انقلابیون: «تکوین صندوق‌های قرض الحسنه در تهران و حتی در ایران از مسجد لرزاده آغاز شد.»(22) از بانیان صندوق قرض الحسنه مسجد لرزاده می‌توان به حاج محسن لبانی، عضو هیئت مؤتلفه اسلامی اشاره کرد که با همکاری دوستان خود به تأسیس صندوق همت گماشت.(23) علی اصغر رخ صفت یکی از اعضای هیئت‌های مؤتلفه اسلامی نیز در تأسیس این صندوق تلاش نمود.(24)

بعدها در دهه 1350 فعالیت‌های انقلابی این مسجد ژرفا یافت. به‌طوری‌که واعظ مشهوری همچون علی اصغر مرواید در آن ایراد سخن می‌کرد و نیروهای جنبش، پیرامونش فراهم بودند.(25) در این دوران همچنین مسجد لرزاده به امامت آیت‌الله عمید زنجانی به همراه دیگر مساجد مهم تهران از جمله هدایت، ارگ، جاوید و... از مراکز فعال تجمع و سازماندهی نیروها و چاپ و نشر اعلامیه‌ها و نوارهای انقلابی بودند.(26) حضور آیت‎الله عمید زنجانی در مسجد لرزاده نقطه عطفی در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی مسجد محسوب می‌شد و موجب دلگرمی مبارزان انقلاب اسلامی شد. فعالیت مؤثر این مسجد از دید ساواک پنهان نماند به‌طوری‌که در سال 1357 مورد حمله ساواک و ماموران حکومت پهلوی قرار گرفت، فاجعه معروف یازدهم رمضان مسجد لرزاده را رقم زدند. این مسجد اولین کمیته‌های انقلاب اسلامی را برای انقلاب نوپا فراهم آورد که نخستین فعالیت چشمگیرش در کمیته‌های استقبال از امام در بهمن 1357 بود.

پی‌نوشت‌ها:

1- شریف‌پور، رضا، مسجد و انقلاب اسلامی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، 1380، ص 83.

2- خاطرات حجت‌الاسلام و‌المسلمین حاج شیخ حسین انصاریان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، چ اول، تابستان۱۳۸۲، ص 20.

3- تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، تدوین حمیدرضا مازندرانیان، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1389، ص 103.

4- گل‌محمدی، احمد، جمعیت فدائیان اسلام به روایت اسناد، ج 1، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، 1382، اسناد شماره 3 و 4.

5- مصاحبه با علی اصغر رخ صفت، ماهنامه فرهنگی- تاریخی شاهد یاران، شماره 36، آبان 1387، صص 58-61.

6- مقدم، کاظم، خشونت قانونی (شرح حال شهید حاج صادق امانی همدانی)، قم، محدث و دفتر نشر برگزیده، 1380، ص 25.

7- تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، ص 58

8- مصاحبه با علی اصغر رخ صفت، صص 58-61.

9- همان.

10- تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، ص128.

11- همان، ص 129.

12- همان.

13- مصاحبه با علی اصغر رخ صفت، صص 58-61

14- خاطرات حاج احمد قدیریان، تدوی‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ن‍ب‍وی‌، م‍ح‍م‍درض‍ا س‍راب‍ن‍دی، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی،1383، صص 93-94

15- آبراهامیان، یرواند ، ایران بین دو انقلاب، ترجمه احمد گل محمدی، محمد ابراهیم فتاحی، تهران، نشر نی،1392، ص 523

16- یاران امام به روایت اسناد ساواک؛ پیشکسوت انقلاب: شهید حاج مهدی عراقی، تهران: مرکز بررسی اسناد تاریخی، 1378، ص 150.

17- ایران بین دو انقلاب، ص 524.

18- پیشکسوت انقلاب، شهید حاج مهدی عراقی، ص 150.

19- همان، ص 265.

20- ایران بین دو انقلاب، صص 39-40.

21- تاریخ شفاهی مساجد تأثیرگذار در انقلاب اسلامی، ص 157.

22- همان.

23- همان، ص 158.

24- همان.

25- معادیخواه، عبدالمجید، جام شکسته، خاطرات عبدالمجید معادیخواه، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ج2، 1384، صص 117-116.

26- نقش مساجد و دانشگاه‌ها در پیروزی انقلاب اسلامی، مهناز میزبانی، منیژه صدری و ...، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی، بهار 1383، ص 46.

 

 

 
تعداد بازدید: 5116

آرشیو مقالات