نقش زنان در قیام 15 خرداد

لیلا حیدری

26 آذر 1396

 پیشینه حرکت و فعالیت سیاسی زنان به دوره قاجار برمی‌گردد. جنبش تنباکو و بحران بزرگ نان دو نمونه بارز از حضور زنان در خیزش‌های پیش از صدور فرمان مشروطیت است.[1] از این رو انقلاب مشروطه را باید نقطه عطفی برای تغییر نگرش سیاسی زنان و عامل اصلی حضور گسترده آنان در عرصه سیاسی دوران پهلوی دوم دانست. دولت پهلوی در دهه 1340 برای خارج شدن از بن‌بست سیاسی، اجتماعی، با توصیه و حمایت آمریکا، اصلاحات اجتماعی مورد نظر این کشور را به بوته آزمایش گذاشت. بویژه این که پس از طرح انقلاب سفید و رفراندوم غیر قانونی، به زنان حق رأی داده شد. کیفیت اصلی حرکت‌های اصلاحی رژیم، در بین محافل مذهبی و افکار عمومی، مبارزه با فرهنگ مذهبی مردم تلقی شد و این اقدام مخالفت و واکنش شدید روحانیت بویژه امام خمینی را برانگیخت. به دنبال سخنرانی افشاگرانه امام و دستگیری ایشان، حماسه مذهبی، مردمی 15 خرداد به وقوع پیوست. زنان ایرانی هم‌دوش و همراه مردان ایرانی در حمایت از امام و برای رسیدن به شأن و جایگاه سیاسی و اجتماعی خود، نه تنها در واقعه 15 خرداد، بلکه به‌طور گسترده در تمام تظاهرات مهم جریان پیروزی انقلاب شرکت کردند و علاوه بر آن متحمل شکنجه و زندان نیز شدند و نقش بسیار برجسته‌ای در پیشبرد اهداف و آرمان‌های انقلاب اسلامی ایفا کردند.

عملکرد زنان در تظاهرات 15 خرداد تهران

پس از انتشار خبر دستگیری امام، مردم بیشتر شهرها در اعتراض به این اقدام دولت حکومت پهلوی، دست به تظاهرات گسترده‌ای زدند که با سرکوب شدید نیروهای ارتشی و امنیتی مواجه شد. مردم از صبح 15 خرداد بازارها را تعطیل و به خیابان‌ها آمدند. در قیام 15 خرداد تهران، زنان نقش بسزایی ایفا نمودند و تعدادی از شهدا و مجروحین قیام را زنان تشکیل دادند.[2]

تظاهرات‌ها از میدان بارفروش‌ها شروع شد و در بازار و میدان ارک به اوج رسید. در اعتراضات مردمی 15 خرداد زنان شیوه جدیدی در مبارزه را به کار بستند. تلاش برای ترغیب نیروهای نظامی به عدم درگیری با مردم و همچنین تشویق آنان به حمایت از نهضت امام، از طریق پخش میوه و شیرینی در میدان توپخانه و بازار نمونه‌ای از این‌گونه روش‌ها بود.[3] با توجه به فرهنگ ایرانی که مردان همیشه نسبت به زنان رفتاری توأم با محبت و مهربانی و احترام دارند، این اقدامات برای باز داشتن ارتشی‌ها از سرکوب مردم بسیار مؤثر بود.

نقش زنان در تظاهرات قم

پس از انتشار خبر دستگیری امام، مردم شهر قم نیز به صحن حرم حضرت معصومه(س) رفتند و همراه با مردان، صدها زن چادری با احساسات فراوان به گریه و زاری پرداختند. تظاهر کنندگان علیه رژیم شعار می‌دادند و در این میان زنان نقش عمده‌ای در ایجاد هیجان داشتند. آنان پیشاپیش مردان در کوچه حکیم، منظره‌ای پر شور و هیجان به وجود آوردند و پس از اینکه وارد صحن حرم شدند، در آنجا تحصن کردند. گروهی از زنان در حالی که عکس امام را در دست داشتند، وارد صحن شده و به تظاهر کنندگان ملحق شدند و شور و هیجان در میان متحصنان افزایش یافت.[4] در گزارش ساعت 9 صبح 15 خرداد از ساواک قم آمده است: «جمعیت هنوز در صحن باقی است و مرتباً شعار می‌دهند. تعداد زیادی زنان در مسجد اعظم به نفع [امام] خمینی اجتماع نموده‌اند..»[5]

تعدادی از زنان مبارز و متدین قم همراه با فرزندانشان در این حرکت مردمی حضور یافتند که در واقع سرآغاز تحولی عظیم در جامعه زنان مسلمان ایران محسوب می‌شد. حضور آنان موجب تشدید روحیه مبارزان و گستردگی قیام عمومی شد. به طوری که تعدادی از مردان در مقابله با نیروهای نظامی و ژاندارمری با شجاعت عمل کردند و باعث عقب‌نشینی سرکوب‌گران شدند، اما تظاهرات مردم با حمله وحشیانه ماموران نظامی به آنها و مقاومت شجاعانه مردم همراه بود و با برجای گذاشتن شهدای بسیاری که تعدادی از آنان زنان بودند، پایان یافت.[6]

در تظاهرات قم، بانوان ساکن محله چهارمردان نقش عمده‌ای داشتند. به همین دلیل امام خمینی در 5 اردیبهشت سال 1358 درباره پیشرو بودن زنان محله چهارمردان و در تحسین آنان فرمودند: «نام بزرگ ملت ایران در عالم به رشد سیاسی ثبت شد... نام بزرگ بانوان چهارمردان ثبت شد. بانوان قم و بانوان چهارمردان پیشرو این نهضت اسلامی بودند، رشد سیاسی خودشان را اثبات کردند. نهضت را راهنمایی کردند... بانوان رهبر نهضت ما هستند. ما دنباله‌رو آنها هستیم، من شما را به رهبری قبول دارم و خدمتگزار شمایم...»[7]

اقدام بانوان خمین در تظاهرات 15 خرداد

از دیگر شهرهایی که در آن نقش زنان در تظاهرات نیمه خرداد 1342 بسیار پررنگ بود خمین است. پس از اطلاع از دستگیری امام، مردم زادگاه امام خمینی با شور و هیجان زیادی در خیابان‌های اصلی شهر تجمع کردند. نقش زنان در این تظاهرات بیش از مردان بود، شعار می‌دادند، ناله و شیون می‌کردند و به نشانه عزاداری در ماتم دستگیری امام، خاک و کاه مخلوط کرده بر چادرهایشان می‌ریختند و بر سر مردم می‌پاشیدند و با ناله، شعار «یا مرگ یا خمینی» سر می‌دادند. آنان حتی با مأمورین نظامی درگیر شده و با این اقدام مردان را در مقابله با مأمورین تشویق و ترغیب کردند.[8]

همراهی بانوان شیراز با تظاهرات 15 خرداد

در شیراز نیز با آگاهی از دستگیری امام، روحانیون مبارز با سخنرانی‌های خود، مردم را به حمایت و پشتیبانی از امام تحریک نمودند و این اقدام تظاهرات مردم را به همراه داشت. علمای شیراز از جمله آیت‌الله دستغیب و حجت‌الاسلام مجدالدین مصباحی در شب 16 خرداد از قول شیخ بهاءالدین محلاتی روی منبرها اعلام کردند که بر عموم مردم واجب است که برای ابراز مخالفت با دستگیری امام، بازار و مغازه‌ها را تعطیل کنند و در مسجد نو جمع شوند. همان شب مأموران نظامی، ناگهانی به منزل آیت‌الله دستغیب و سایر علمای شیراز حمله کردند. در دفاع از آیت‌الله دستغیب، خانواده ایشان به‌خصوص همسرشان مقاومت زیادی در مقابل مهاجمان از خود نشان دادند. در نتیجه مقاومت، آیت‌الله توانست از معرکه رهایی یابد.[9]

روز 16 خرداد مردم شیراز که تعداد زیادی از آنان زنان بودند به پیروی از دستورات علما و بی‌خبر از وقایع شب گذشته، در مسجد جامع عتیق جمع شدند و پس از مدتی تحصن به سوی مسجد نو روانه شدند. در مسیر و راه قرار گذاشتند که هر زن بی‌حجابی را دیدند در راستای نفرت از سیاست‌های رژیم علیه حجاب، با وی برخورد نمایند. آنان در خیابان‌های اطراف مسجد نو مورد حمله مأموران حکومت پهلوی قرار گرفتند و عده‌ای از آنان زخمی و شهید شدند.[10]

باید گفت شرکت هر چند محدود زنان در این تظاهرات‌ها، زمینه ساز نقش و حضور گسترده آنان در مراحل بعدی انقلاب و تظاهرات‌های عظیم بعدی گردید. زنان به پیروی از رهبر نهضت اسلامی و برای مقابله با طرح‌های ضد اسلامی به‌پا خاستند و اگر زنان شیردل و مسلمان هم‌دوش و همگام مردان نبودند، پیروزی انقلاب اسلامی امکان پذیر نمی‌شد.

 
تعداد بازدید: 2237