دانشگاه و قیام 15 خرداد در آینه اسناد

زهرا رنجبر کرمانی

06 آبان 1398

دانشگاه در کنار روحانیت و بازار در تحولات تاریخ معاصر ایران نقش پررنگی داشته است. کنش سیاسی ـ مبارزاتی دانشجویان سالها پیش از قیام 15 خرداد آغاز شده بود. گرچه پیدایش نهاد دانشگاه به معنای امروزین آن متعلق به دوران پهلوی اول است، ولی دانشجویان بازگشته از فرنگ و محصلان دارالفنون در تحقق مشروطیت نقش فعالی داشتند. دانشگاه تهران بویژه به سبب قدمت و مرکزیت خود از اهمیت به‌سزایی در مبارزه علیه استبداد و استعمار برخوردار است. این دانشگاه در تحولات دهه سی مقارن با نهضت ملی شدن صنعت نفت نقش به‌سزایی ایفا نمود و دانشجویان این فرصت را یافتند تا قدرت خود را به رژیم پهلوی بنمایانند.[1]

بعد از کودتای 28 مرداد دانشجویان به یکی از فعال‌ترین و جدی‌ترین مخالفان رژیم پهلوی تبدیل شده، بنابراین همواره از این بابت تحت فشار نهادهای امنیتی قرار داشتند. اوج حرکت اعتراضی دانشجویان علیه رژیم کودتا مقارن 16 آذر 1332 اتفاق افتاد که طی آن نیروهای نظامی به سرکوب گسترده دانشجویان دست زدند. در سال 1339 دانشجویانِ تحت فشار تجدید قوا کردند و در این سال دانشجویان دانشگاه تهران طی میتینگی که بالغ بر سی هزار نفر در آن شرکت داشتند خواستار ابطال انتخابات مجلس بیستم شدند. پس از این تاریخ و به دنبال اعلام اصول شش‌گانه انقلاب سفید حکومت پهلوی، دانشجویان این دانشگاه به اعتصاب گسترده‌ای دست زدند که با سرکوب شدید نیروهای امنیتی مواجه شد.[2]

در آذر سال 1341 دانشجویان با کسی آشنا شدند که پرچم مبارزه علنی با رژیم شاه را به اهتزار درآورده بود و او کسی نبود جز امام خمینی. از این‌رو در این تاریخ گروهی از دانشجویان به قم و به دیدار امام خمینی رفتند.[3] به دنبال آغاز برهه‌ای جدید در مبارزه علیه رژیم پهلوی به رهبری امام خمینی، در محرم سال 1342ش. دانشجویان به خیل مبارزین پیوستند. در جریان اعتراضات روزهای پیش از 15 خرداد دانشجویان با آگاهی از تحرکات مردم کلاسها را تعطیل کرده و با شعار «خمینی پیروز است» به سمت بازار تظاهرات کرده و ضمن آن حمایت خود را از امام خمینی اعلام نمودند. در تظاهرات روز 14 خرداد، مردمی که در مسجد حاج ابوالفتح اجتماع کرده بودند به سمت دانشگاه تهران رفته و دانشجویان را به پشتیبانی از نهضت دعوت نمودند. دانشجویان نیز در پاسخ به ندای مردم کلاسها را تعطیل کرده و در مقابل دانشگاه تهران به ایشان پیوستند. در این تجمع، دانشجویان بر استمرار مبارزه با استعمار و استبداد تأکید کرده و رفراندوم فرمایشی انقلاب سفید در سال قبل را باطل دانستند.[4]

به دنبال دستگیری امام خمینی در شب 15 خرداد، دانشجویان نیز مانند دیگر اقشار جامعه به این رویداد واکنش نشان دادند. ایشان کلاسها را تعطیل کرده و در محوطه دانشگاه تهران تجمع نمودند و به خیل معترضین در بیرون دانشگاه پیوستند. در این روز با کشتار بی‌رحمانه و سرکوب وحشیانه مأموران رژیم، جمع زیادی از دانشجویان دستگیر و تعدادی نیز زخمی شدند.[5]

علی‌رغم این واکنش سخت، تجمعات دانشجویان در اعتراض به دستگیری امام خمینی متوقف نشد و در روزهای بعد نیز ادامه یافت. در نتیجه کوی دانشگاه تهران مورد حمله مأموران قرار گرفت. روزهای بعد نیز دانشجویان با تعطیل کردن کلاسها و تحریم امتحانات به مبارزه خود ادامه دادند. تداوم اعتراضات دانشجویان علی‌رغم دستگیری‌های گسترده باعث شد که در نهایت دانشگاه تهران تعطیل شود. بالاخره با فروکش کردن تظاهرات مردمی در روزهای بعد، حرکت دانشجویان نیز کندتر شد اما در نتیجه اعتراضات خرداد 42، بستر و زمینه‌ای برای فعالیت‌های جدی‌تر مهیا گردید.[6]

15 خرداد 42 آغازگر روابط جدیدی میان روحانیت و دانشگاه بود و این ارتباط چندان قوی بود که امام خمینی پس از آزادی در فروردین 1343 در حضور دانشجویان به سخنرانی پرداخت.[7] همگامی دانشجویان با قیام مردمی 15 خرداد نشان‌دهنده این واقعیت بود که بدبینی روشنفکر به اسلام و روحانیت که ناشی از کژاندیشی و ترفندهای استعماری بود از میان رفته است.[8] در این میان نقش برخی روحانیون روشنفکر نظیر آیت‌الله مطهری که از اوایل دهه 40 تلاش کرد چهره نوینی از اسلام نشان دهد که تضادی با علم و پیشرفت نداشته باشد نیز نباید نادیده گرفته شود. این تلاشها در گرایش جوانان بویژه قشر تحصیل کرده به اسلام بسیار مؤثر بود.[9] اما این امام خمینی بود که با عمل انقلابی خود در پیوند میان روحانیت و دانشگاه توفیقی فرای انتظار کسب نمود.[10]

 

اسناد

1- تجمع دانشجویان و سردادن شعارهای ضد رژیم 16 /3 /1342[11]

متن سند

گوینده: ساواک تهران

گیرنده: اداره یکم عملیات

تاریخ 16 /3 /42

نزدیک 200 نفر از دانشجویان دانشگاه مقابل دانشکده پزشکی تجمع کرده‌اند و در مورد اقدامات دولت و مقامات عالیه کشور صحبت می‌نمایند و شعارهای مخالف می‌دهند. جمعیت آنها تدریجاً رو به تزاید است. شعار تا مرگ شاه خائن نهضت ادامه دارد.

عده‌ای از طرفداران [آیت‌الله] خمینی از قم به تهران آمده‌اند، در منزل آل‌آقا بازارچه سقاباشی دیده شده. هم اکنون ممکن است در آنجا باشند.

ساواک تهران

اداره سوم 16 /3 /42

ساعت 40 /8

 

2- اقدام دانشجویان به تعطیلی برخی از دانشکده‌ها و تجمع و سر دادن شعارهای ضد رژیم 16 /3 /1342[12]  

متن سند

گوینده: ساواک تهران

گیرنده: اداره یکم عملیات

تاریخ: 16 /3 /42

پیرو گزارش قبلی دانشجویان اخلالگر، دانشکده‌های حقوق و فنی و پزشکی را تعطیل نمودند. در دانشکده پزشکی حتی یک نفر کارمند نیز دیده نمی‌شود. شعار دانشجویان مزبور تا مرگ شاه خائن نهضت ادامه دارد می‌باشد.

در حال حاضر عده دانشجویان به 500 نفر بالغ گردیده و از دانشکده علوم گذشته به سمت درب جنوبی در حرکتند. هر لحظه بر تعداد دانشجویان اضافه می‌شود.

ساواک تهران

اداره سوم 16 /3 /42

تاریخ: 16 /3 /42

گوینده: صالحی

گیرنده: نادری

موضوع: تظاهرات دانشگاه

دانشجویان دانشگاه که اجتماع کرده و تظاهرات می‌نمایند، اکنون جلوی دانشکده زبان ایستاده و قریب 1000 نفر می‌باشند. شعارهای آنها خیلی تند است. (مرگ بر شاه) شعار می‌دهند.

اداره سوم 16 /3 /42

 

3- تدارک دانشجویان برای تجمع، تظاهرات و پشتیبانی از امام خمینی 16 /3 /1343[13]

متن سند

گوینده: صبا

گیرنده: محتشم

تاریخ: 16 /3 /42

شماره: 1047 /311

ساعت 19:00

موضوع: تظاهرات

برابر اطلاع هر یک از دانشجویان که به دانشگاه می‌روند، چند نفر همراه دارند.

حسین صدیقی نیز با یک نفر از اقوام خود به دانشگاه رفته است. امکان دارد هنگام شب از تاریکی استفاده نموده و تظاهراتی بنمایند.

اداره سوم 16 /3 /42

 

تاریخ: 16 /3 /42

شماره: 1049 /311

ساعت: 19:20

گوینده: رهنما

گیرنده: محتشم

موضوع: تظاهرات در کرج

ساعت 10:00 صبح امروز 100 نفر از دانشجویان دانشکده کشاورزی کرج اعلامیه‌ای که مربوط به پشتیبانی از آیت‌الله خمینی و ادامه تظاهرات تا آزادی او و سقوط دولت بود قرائت می‌کردند و آقای حمیدی ناظم دانشکده در کنار ایستاده و ناظر این جریانات بود.

اداره سوم 16 /3 /42

 

4- تعطیل کردن برخی دانشکده‌ها توسط دانشجویان 18 /3 /1342[14]

متن سند

شماره: 858/بخش 312

تاریخ: 18 /3 /42

موضوع: دانشگاه

در ساعت 9:00 دانشکده ادبیات دانشجویان با حضور دکتر بینا ـ دکتر سپهبدی ـ دکتر شیبانی ـ دکتر خطیبی مشغول انجام امتحانات شفاهی هستند. دانشکده فنی و حقوق تعطیل شده و دانشجویان خارج شدند و در حال حاضر عده‌ای در حدود 70 نفر جلوی دانشکده دندان‌پزشکی مشغول دادن شعار هستند. (شاه خائن نمی‌خواهیم) و این عده به دانشکده دندانپزشکی وارد شده و آنجا را نیز تعطیل کردند.

در پرونده تظاهرات 15 خرداد بایگانی شود. شهابی

تعداد نسخه: 5 نسخه

گیرندگان : سه نسخه در بخش 312- اداره سوم- اداره دوم

 

نتایج

بررسی چند نمونه از اسناد ساواک در خصوص تحرکات اعتراضی دانشجویان به دستگیری امام خمینی در 15 خرداد 42 موارد درخور توجه زیر را نشان می‌دهد:

1- یکی از روشهای دانشجویان برای رساندن صدای اعتراض خود به جامعه، کشاندن تجمع درون دانشگاهی به بیرون دانشگاه بود. دانشجویان به این طریق پیوند و هم‌صدایی خود را با توده‌های مردم به نمایش گذاشته و خود را در خیل دیگر اقشار جامعه وارد می‌کردند. ایشان با مشارکت در اعتراضات خرداد 42 نشان دادند که به رهبری امام خمینی در نهضت نوپای ضد رژیم پهلوی صحه می‌گذارند.

2- شعارهای سر داده شده توسط دانشجویان در اعتراضات خرداد 42 نشان می‌دهد که هدف ایشان از این تحرکات نه تنها آزادی امام خمینی و برکناری دولت بلکه سرنگونی شاه بود. دانشجویان به خوبی می‌دانستند که پشت پرده همه اقدامات ضد ملی و ضد اسلامی ‌که تا آن زمان از جانب دولتها رخ داده و منجر به قیام روحانیت و مردم شده بود، شخص شاه قرار دارد و تا زمانی که وی بر مسند قدرت باشد رفع استبداد و استعمار میسر نخواهد بود.

3- تعطیلی کلاسها، تحریم امتحانات و در نتیجه به تعطیلی کشاندن کل یک دانشکده از مهم‌ترین روشهای مبارزاتی دانشجویان در این ایام به شمار می‌رفت. دانشجویان معترض و مبارز با این اقدامات کل دانشگاه را تحت تأثیر قرار می‌دادند. این‌گونه اقدامات طبعاً نگرانی و بیم رؤسای دانشگاه و به تبع ایشان مقامات رژیم از شیوع دامنه اعتراضات به دیگر اقشار نخبه جامعه را در پی داشت. از آنجا که علی‌رغم دستگیری‌های گسترده و سرکوب‌های شدید، دانشجویان از ادامه اقدامات خود منصرف نمی‌شدند، مقامات دانشگاه راهی جز تعطیلی آن را پیش رو نمی‌دیدند.

 

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 1673

آرشیو مقالات