گزارش ساواک استان خراسان از فعالیت های آیت الله میلانی و آیت الله قمی در مشهد 2/2/1343

گيرنده : تيمسار رياست سازمان اطلاعات و امنيت كشور تاريخ : 2 /2 /43 اداره كل سوم شماره : 2648 /9 ه فرستنده : ساواك خراسان موضوع : فعاليت روحانيون شماره عطف : 5243 /321 ـ 2 /2 /43 قبل از آزادى آيت‏اله قمى و مراجعت ايشان به مشهد منزل آيت‏اله ميلانى مركز اجتماع گروه مخالفين و افراد ناراضى بود و چون ميلانى شخصى باهوش و آشنا به مسائل سياسى است مشاراليه ضمن اينكه سعى داشت سازشكار و بى‏اعتنا به همفكران خود نباشد بنحوى از انحاء مخالفين و اشخاص ناراضى را متقاعد مى‏نمود و در اين مدت فعاليت روحانيون در مشهد كاملاً متوقف بود. پس از آزادى قمى و قبل از ورود ايشان به مشهد بوسيله عناصر خود در تهران مراجعت وى به مشهد اطلاع داده شد و چون قمى در برگشتن به مشهد آزادى بيشترى داشت طرفداران او شروع به فعاليت كرده و مردم را تشويق نمودند كه از مشاراليه استقبال بعمل آورند. نظر به اينكه شهر مشهد و بخصوص طبقه بازارى و عوام متعصب زودتر تحت تأثير الفاظ دينى قرار ميگيرند در اطراف قمى اجتماع و با تشريفات خاصى از قبيل (فرش كردن مسير، قربانى و توزيع شيرينى و خورانيدن آبى كه به دهان وى باصطلاح تبريك شده به ديگران) قمى را به منزلش وارد نمودند دامنه فعاليت طرفداران قمى توسعه يافته و با تشويق مردم و حتى زنان هر روز عده‏اى از وى بازديد نمودند و مراجعت مشاراليه با بيان الفاظى از قبيل، پيشوا، مجاهد، مرجع شيعيان جهان و غيره به يكديگر تبريك مى‏گفتند به موازات اين اعمال وعاظ طرفدار قمى در منابر ضمن تجليل از وى تلويحا به گوشه‏گيران و سازشكاران (كه منظور ميلانى بود) حمله ميكردند. از طرفى آيت‏اله ميلانى كه از گذشته با قمى روابط حسنه‏اى نداشته و حتى در چند سال قبل رساله قمى را رد نموده بود از اجتماع مردم در اطراف قمى باطنا خشمگين گرديد ولى به خاطر اين كه اختلافات آنها علنى نشود و دامنه آن به روى منابر كشانده نشود سكوت اختيار و ضمن خوشوقتى از آزادى قمى سعى مى‏نمود مردم بيشتر به قمى گرايش پيدا نكنند. مقارن اين مبارزات درونى آنها آيت‏اله علوى و باقر قمى از تهران باطنا براى زيارت و ظاهرا به منظور ملاقات قمى به مشهد وارد شدند و گروه طرفدار قمى ضمن انتشار اعلاميه ورود اين دو نفر را كه در واقع زوار بودند به اطلاع مردم رسانيدند و از جريان به نفع قمى تبليغ نمودند و چنان به مردم تفهيم گرديد كه روحانيون به پاس خدمتى كه قمى به جامعه روحانيت كرده و زندان را تحمل نموده لذا ايشان شايسته تقدير بوده و بايد بنحو مطلوبى از وى تجليل بعمل آيد. دو روز بعد از ورود علوى، باقر قمى آيت‏اله قاضى طباطبايى1 كه اخيرا در تبريز بازداشت شده بود بزعم مخالفين و روحانيون از مجاهدين بشمار ميرفت بعنوان زيارت به مشهد وارد در منزل ميلانى اقامت نمود و بلافاصله گروه وعاظ و طلاب طرفدار ميلانى ضمن صدور اعلاميه ورود ايشان را به اطلاع عامه رسانيده وعاظ در روى منابر از مردم دعوت نمودند كه از قاضى طباطبايى كه يكى از مجاهدين اسلام و مهمان پيشواى عالم تشيع (ميلانى) مى‏باشند بازديد و از مبارزات مثبت ايشان كه به نفع جامعه روحانيت نموده است قدردانى شود. نظر به اينكه طرفداران ميلانى از گروه روشنفكران و انجمن‏هاى مختلف مذهبى (كانون نشر حقايق اسلامى، جامعه تعليمات اسلامى، انجمن اسلامى دانشجويان، انجمن اسلامى دانش‏آموزان) تشكيل شده مردم از آيت‏اله قاضى ديدن نمودند. از طرف ديگر در تاريخ 19 /1 /43 طلاب مدرسه نواب از آيت‏اله قمى و ميلانى دعوت نمودند كه در اجتماع آنها در محيط مدرسه شركت كنند غير مستقيم اقدامى بعمل آيد كه ميلانى در اين اجتماع شركت نكنند زيرا مدعوين طرفدار قمى هستند و بديهى است در تمام اشعارها و الفاظ از قمى نام خواهند برد و شركت ميلانى و طرفداران او كه گروه زيادى را تشكيل مى‏دهد جزء سياهى لشگرى كه به نفع قمى تبليغ مى‏كنند لذا ميلانى در اين اجتماع شركت ننمود و قطعنامه حوزه علميه قم كه در اين اجتماع قرائت و مورد تأييد طرفداران قمى واقع شده بود از طرف ميلانى و هواخواهان او با سردى مواجه شد. ضمنا در حال حاضر وعاظ معروف مشهد از طرفداران ميلانى است و چون اكثر منابر در انحصار اين وعاظ مى‏باشد و آنها در روى منبر به آيت‏اله ميلانى دعا مى‏كنند سيد محمود طباطبايى قمى (پسر آيت‏اله قمى) از يك نفر واعظ معروف گله نموده است (كه چرا در روى منبر از پدر من ياد نمى‏كنيد و به ايشان دعا نمى‏نماييد) اين گفتار پسر قمى مورد اعتراض واعظ مزبور واقع و پاسخ داده است (آيت‏اله ميلانى يكى از فضلاء وروحانيون طراز اول جهان شيعه است و آيت‏اله قمى در رديف شاگردان ايشان محسوب بنابراين حتى اسم بردن قمى در مقابل ميلانى جايز نيست) كه اين گفتار به گوش پسر ميلانى رسيده و فوق‏العاده از اظهارات پسر قمى عصبانى شده است. در تاريخ 4 /2 /42 عده‏اى از وعاظ تهران نامه‏اى جهت آيت‏اله ميلانى ارسال و از ايشان تقاضا نموده بودند كه با استفاده از شخصيت معنوى خويش نسبت به رفع محروميت‏هاى فلسفى از منابر اقدام كند و ميلانى در پاسخ وعاظ تهران اشعار داشته كه من قبل از وصول اين نامه با مقامات صالحه تماس گرفته اقدام لازم نمودم در عين حال اين موضوع را تا حصول نتيجه دنبال خواهم كرد.آيت‏اله قمى به محض اطلاع از اين موضوع به امضاء پسرش تلگرافى به مضمون زير بعنوان تيمسار ماهوتيان معاونت ساواك مخابره نموده (تهران ساواك، جناب تيمسار ماهوتيان با تجديد مراتب احترام خاطر مبارك حضرت آيت‏اله العظمى والد دامت بركاته از ادامه ممنوعيت خطيب محترم آقاى فلسفى و گرفتارى آقاى طبسى بسيار مكدر مقرر فرمودند به اطلاع جنابعالى برسانم با اينكه به نماينده آقايان در مشهد وعده كردم شخصا مطالب را به آقايان اهل منبر تذكر و نصايح لازم را بنمايم اقدام اخير موجب كمال تأثر خاطرم گرديد. انتظار دارم براى جلوگيرى از بروز حوادثى كه ممكن است اينگونه اقدامات ايجاد نمايد موجبات آزادى آقايان محترم و جلوگيرى از تجديد اينگونه حوادث فراهم گردد. محمود آيت‏اله زاده قمى). كه اين اعمال دو نفر روحانى باصطلاح مبارز مشهد نشانه‏اى از خصومت و مبارزات درونى آنها است منتهى آيت‏اله ميلانى سعى مى‏نمايند اعمال منفى خود را بوسيله قمى كه شخصى عامى و فوق‏العاده متعصب است اعمال كنند و نظر ميلانى اين است كه چنانچه در اين فعاليت موفقيتى باشد مردم آن را به حساب ميلانى كه گويا معنا پشتيبان قمى است منظور و اگر با شكست مواجه شوند به مردم اين طور تفهيم خواهد شد كه قمى آلت دست اجانب و فاقد شعور سياسى است و احيانا تطميع شده. عليهذا اعمال وى مغاير با قوانين اسلام است. آيت‏اله ميلانى ضمن مراقبت كامل از اعمال قمى با ساير روحانيون از قبيل خمينى. شريعتمدارى، مرعشى و فلسفى در تهران و علماء تبريز تماس دارد و منظورش اين است كه در جشن‏هاى مذهبى ضمن رعايت احتياط كامل عقب نيفتد. بنابراين به محض آزادى خمينى و مراجعت ايشان به قم سيد محمدعلى ميلانى (پسرش) را ظاهرا براى عرض تبريك و اعلام پشتيبانى از خمينى ولى باطنا به منظور درك خط مشى سياسى و فعاليت‏هاى آينده خمينى به قم اعزام داشت تا زمينه و قدرت نيروى خمينى را ارزيابى كند و به طورى كه به استحضار رسيده پسر ميلانى در مراجعت منويات خمينى را كه عبارت است از اتحاد و يگانگى جامعه روحانيت و ادامه مبارزات در صورت داشتن امكانات و آزادى عمل در عين حال رعايت حفظ نظم و آرامش به ميلانى رسانيد و باستناد اظهارات پسر ميلانى روحانيون فعلاً در حال بيم و اميد بسر مى‏برند و چنانچه دامنه فعاليت خود را گسترش دهند با عكس‏العمل شديد دولت مواجه خواهند شد. لذا ميلانى فعلاً فعاليت حادى ندارد و اگر وضع به همين منوال باشد نرمش بيشترى از جانب وى پيش‏بينى ميشود منتهى نامبرده سعى دارد ضمن اينكه بهانه‏اى بدست دولت ندهد گروه طرفدار خود را كه بعضا مخالفين و عناصر ناراضى در ميان آنها نفوذ كرده از خود نراند در تاريخ 29 /1 /43 آيت‏اله قمى اولين اعلاميه1 خود را پس از آزادى انتشار و در آن از مردم مشهد كه از وى استقبال نموده بودند سپاسگزارى و ضمن حمله به مندرجات روزنامه اطلاعات و پشتيبانى از خمينى اعلام داشته كه جامعه روحانيت همه شكنجه‏ها و ناروائى‏ها را تا حصول نتيجه از مبارزات خود و الغاء قوانين به اصطلاح ضد دينى و بسط عدالت اجتماعى تحمل خواهد كرد. صدور اين اعلاميه علل مختلفى باعث و به منزل قمى گرمى بيشترى داده يكى از اين عوامل عدم نفوذ سياسى و معنوى قمى در مشهد است زيرا قمى خوب درك كرده بود، استقبال مردم از وى فقط به خاطر غيبت چند ماهه او بوده و پس از چند روز گروههاى مستقبلين ايشان را از ياد خواهند برد. بدين جهت با انتشار اين اعلاميه در صدد برآمد كه چند صباحى مردم را مشغول سازد و علت ديگر جلب افكار گروه مخالفين و اشخاص ناراضى بخود بوده و با پخش اين اعلاميه خواست به مردم تفهيم كند كه زندان و محروميت‏هاى سياسى مانع دفاع وى از حقوق اسلام و مردم نخواهد شد و او به اصطلاح نظرى جز جلب رضايت مردم و توجه دولت بخواست آنها ندارد و در واقع خواست قاطبه مردم نيروى پشتيبانى قمى است. علل ديگر صدور اعلاميه قمى و انتشار متن سخنرانى آيت‏اله خمينى در مدرسه فيضيه بود كه نوار آن را سيد محمدعلى ميلانى به مشهد آورده و متن اين سخنرانى كه فقط براى ميلانى ارسال شده بوسيله طلاب طرفدار ميلانى رونويسى و پخش گرديد و ميلانى با اين عمل غيرمستقيم خواست نشان دهد كه از هر نوع همكارى و پشتيبانى با خمينى و ساير روحانيون دريغ ندارد در صورتى كه چه در گذشته و چه در حال ميلانى فعاليت شديدى ننموده و فقط روابط ظاهر را حفظ كرده است لذا قمى به محض انتشار متن سخنرانى خمينى كه در مبارزات به اصطلاح هم سنگر وى بود اظهارات و عقايد او زودتر به صورت اعلاميه در معرض افكار عموم قرار گرفت بخاطر اينكه از خمينى عقب نيافتد مبادرت به انتشار اعلاميه خود كه شايد قبلاً براى همين منظور تدارك ديده بود نمود تا چنان نشان دهد كه در ايران فقط خمينى و قمى پيشرو پرچم‏دار نهضت جامعه روحانيت هستند در واقع قمى در حال حاضر در مقابل دو جناح يعنى ميلانى از لحاظ محل، خمينى از نظر عموم عرض اندام مى‏كنند ولى جاى بسى اميد است كه كلمه روحانيت يا حسادت و خودستائى داراى يك مفهوم بوده و همه اين تلاشهاى مذبوحانه فقط به خاطر كسب شهرت و اغفال قشرهاى عوام و متعصب اين اجتماع است و هر يك از روحانيون با استفاده از جهل و فقر و بيكارى و ركود اقتصادى مردم و حمايت از طرف جناح و سازمانهاى مخالف دولت چند صباحى به وضع اشرافى خود رونق بيشترى بدهند و با پيروى از اين اهداف تلاش مى‏كنند در موفقيت فعلى از ديگران عقب نمانند. پس از آزادى خمينى و قمى زمزمه‏اى بود كه همه روحانيون در قم و يا در مشهد كنگره‏اى تشكيل و سياست واحدى را اتخاذ نمايند ولى با ملاقات پسر ميلانى با خمينى، شريعتمدارى، مرعشى گلپايگانى و فلسفى واعظ تهران معلوم گرديد كه يگانگى با وجود خودكامى و عدم اطاعت قلبى از يكديگر و با توجه به عكس‏العمل شديد احتمالى دولت امكان‏پذير نيست جز اينكه حيله‏هاى ديگر به صورت ناحيه‏اى بكار رود و قدرت رهبرى ماوراء افكار روحانيون در آنها نفوذكرده و با استفاده از قدرت و جاه‏طلبى و احيانا تطميع دامنه فعاليت آنها را گسترش داده و حوادثى را بوجود آورند. مسئله قابل توجه تأثير تبليغات كشور مصر در افكار روحانيون و كهنه‏پرستان است به طورى كه خاطر عالى مستحضر است قسمت اعظم تكيه كلام روحانيون عمال استعمار، اسرائيل و صهيونيسم است و يقينا عمال اطلاعاتى مصر و عناصر مخرب بين‏المللى در ميان طرفداران روحانيون راه پيدا كرده است و مؤيد اين اظهار نظر گفتار سه نفر كمونيست فرارى عراق كه بعد از واقعه 15 خرداد در حال فرار به كشور شوروى بازداشت شدند مى‏باشد كمونيست‏هاى عراقى اعتراف نمودند كه در روز 15 خرداد. به مردمى كه بر عليه دولت و اعتراض به بازداشت خمينى در قم قيام كرده بودند كه توصيه مى‏نموديم به قواى انتظامى حمله كنند و آنها را از بين ببرند. در خاتمه اضافه ميشود چه در حال و چه در گذشته همفكرى و اتحاد و يگانگى باطنى ميان روحانيون نبوده در حوزه علميه قم اين مبارزات بر ضد يكديگر ظاهر شده به طورى كه قبل از آزادى خمينى گروهى از بازاريان به ملاقات شريعتمدارى رفته از ايشان درخواست نموده بودند كه درباره آزادى خمينى تلاش كنند و با صدور اعلاميه‏اى مانع پراكندگى مردم شود. شريعتمدارى اظهار داشته (خمينى در زندان نيست در تهران در بهترين ويلاها زندگى ميكند رساله مى‏نويسد. پول مردم را دريافت و رسيد مى‏دهد و اگر واقعا هدف مبارزه دارد چرا اول او اعلاميه صادر نميكند من حاضر به اين كار نيستم) و بعد از آزادى خمينى نيز شريعتمدارى تحت شرايطى حاضر به ادامه مبارزه شده كه جريان به استحضار رسيده است. مرعشى كه بزعم روحانيون مبارز سازشكار معرفى شده شخصيت عملى عميق نداشته و به خاطر حفظ موفقيت خويش بلا اراده مى‏باشد. آيت‏اله گلپايگانى اصولاً مخالف و اين جريان را برخلاف شرع و اسلام و اختلافات ميلانى و قمى نيز در بالا تشريح شده است. عليهذا اين ساواك معتقد است آيت‏اله ميلانى. 1ـ آيت‏اله ميلانى كه شخص روشنفكر و محتاط مى‏باشد به طور غير محسوس با مقامات عاليه دستگاه ارتباط داشته و اگر روابط قمى و ميلانى به همين نحو ادامه يابد دير يا زود اختلاف آنها علنى خواهد بود و چون طرفداران قمى از افراد عامى تشكيل و در اقليت هستند يقينا در مقابل ميلانى با شكست مواجه خواهد شد. 2ـ درباره قمى محدويت‏هاى بيشترى قائل و اين عمل با يك سلسله تبليغ منفى بر عليه او امكان‏پذير است زيرا هم اكنون در ميان مردم مشهد اظهار عقيده ميشود كه قمى هنوز همان مطالب كهنه و فراموش شده را عنوان ميكند كه هيچ‏گونه اثرى نداشته و كسى رغبت استماع آن را ندارد و آزاد و يا زندان بودن او در وضع مردم مشهد مؤثر نيست كه اكثرا انتشار دهنده اين تبليغات طرفداران ميلانى هستند. 3ـ چنانچه فعاليت قمى گسترش پيدا كند سيد محمود طباطبايى (پسر او) كه كليه افكار و اعمال اوست بازداشت و يا مدتى از مشهد اخراج و به موازات اين عمل سيد محمدعلى ميلانى كه همه تلاشش حفظ موقعيت و بزرگ داشت پدرش مى‏باشد با تدابير لازم با دستگاه مرتبط و غير مستقيم تقويت شود. 4ـ به خواستهاى اساسى ولى كوچك ميلانى از قبيل ممنوعيت فروش مشروب در طرقبه كمك به طلاب و عفو طلاب سرباز در حدود مصالح عاليه كشور ترتيب اثر داده شود. 5ـ ترتيبى فراهم شود كه روابط آيت‏اله كفايى، سبزوارى كه از طرفداران دولت است با ميلانى حسنه گردد و روشى اتخاذ گردد كه تضادى در ميان آنان ايجاد نشود. 6ـ به مرور افراد ماجراجو كه در لباس روحانيت و قيافه ديانت با او تماس دارند از دور او پراكنده و چون ميلانى شخص منطقى و مآل‏انديش و شعور درك مسائل سياسى را دارد مى‏توان او را متقاعد كرد و به مرور زمان از اين گروه جدا نمود و چنانچه اين موفقيت نصيب گردد ميتوان مطمئن بود كه قسمت مهمى از نيروى روحانيون مخالف متزلزل شده است. 7ـ مجمع محدثين مشهد كه اعضاء وعاظ مبرز و معروف مشهد و از طرفداران و مجرى نيات ميلانى هستند غير مستقيم دستگاه را در اختيار بگيرند و چون زبان و قدرت ميلانى مبلغ اين وعاظ مى‏باشد مى‏توان با رهبرى صحيح مجمع ضمن اجراى منويات عاليه دولت و با توجه به موفقيت زمان و مكان نتايج مطلوبى بدست آورد كه در اين زمينه ساواك خراسان موفقيت‏هايى كسب نموده و در صورتى كه اين ماده مورد تصويب قرار گيرد طرح آن تقديم خواهد شد. 8ـ بديهى است در ميدان مبارزات براى خنثى كردن و تجزيه نيرو الزام‏آور است كه براى سازشكاران امتيازاتى قائل بوده و با توجه به محاط بودن دستگاه به روحانيون چنانچه ترتيبى براى ميلانى قائل شود قادر است اعمال او را كنترل نمايد لذا مسائلى از قبيل قائل به شخصيت و تماس مقامات عاليه رتبه دولتى با وى قسمت اعظم نيات ميلانى را كه همان كسب شهرت و شخصيت است تأمين نموده مطمئنا مشاراليه چنين شرايطى را بر گوشه‏گيرى و طرد از محيط سياسى و اجتماعى و بى‏اعتنايى مقامات عاليه دولتى ترجيح خواهد داد. 9ـ چون رقابت شديدى ميان ميلانى و خمينى وجود دارد چنانچه روشى اتخاذ كه لااقل فعاليت‏هاى خمينى محدود گردد ميلانى ساكت خواهد بود و اگر خمينى مجددا شروع به فعاليت و اعلاميه‏اى منتشر سازد ميلانى فقط به خاطر رقابت و حفظ موقعيت و ارضاى تمنيات طرفداران خود مبادرت به صدور اعلاميه مى‏كنند كه چون اين ساواك در حوزه قم بينش ندارد نمى‏توان اظهارنظر نمود ولى با توجه به اطلاعاتيكه كه ساواك قم دارد آيت‏اللّه‏ شريعتمدارى را مى‏توان با روش صحيح از گروه خمينى جدا نمود و گويا مشاراليه باطنا با خمينى روابط حسنه‏اى ندارد. رئيس سازمان اطلاعات و امنيت خراسان. سرتيپ بهرامى از طرف

قیام پانزده خرداد به روایت اسناد ساواک(جلد پنجم)، آزادی ، مرکز بررسی اسناد تاریخی ، 1382
 
تعداد بازدید: 1623

آرشیو اسناد