آیت‌الله سید محمد هادی میلانی به روایت اسناد ساواک

رضا امیریان

در تمامی تحولات چند صده اخیر ایران، رد پای مرجعیت شیعه، به عنوان رهبر و مرجع قیامهای مردمی مشهود و ملموس بوده است. هرگاه که در این خاک خشم مردم علیه استعمار و استبداد به خروش آمد، در نوک این موج خشم، شاهد رهبری یک مرجع بزرگ بودیم. نقطه عطف این رهبری ها،در نهضت اسلامی ایران بود که در سال 1341 در مقابل سیاست های ضد مذهبی و ضد ملی حکومت پهلوی آغاز شد. در ابتدای کار، تمامی مراجع، همگام و هم عقیده نهضت را آغاز کردند و رفته رفته سکان رهبری را به دست امام خمینی (ره) سپردند و از رهبری او حمایت کردند تا سرانجام انقلاب اسلامی ایران به پیروزی رسید.

آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی، از جمله مراجع تقلیدی بود که ضمن حمایت و پشتیبانی صریح و محکم از امام خمینی (ره) و مبارزات وی، خود نقش رهبری نهضت در خراسان را برعهده داشت. مردم مشهد و آیت الله میلانی، در تمامی لحظات حساس سالهای نهضت، از جمله اعتراض علیه لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی، اعتراض علیه فاجعه فیضیه، مهاجرت به تهران در پی دستگیری امام (ره) و واقعه 15 خرداد، اعتراض علیه کاپیتولاسیون، تبعید امام خمینی(ره)، اعدام انقلابی منصور و حتی کودتای سپهبد قرنی، یکی از پایه های اصلی مبارزات بودند.

یکی از مهمترین اقدامات آیت الله میلانی در جهت پیشبرد اهداف نهضت، مهاجرت ایشان به تهران در تیرماه 1342 بود که فصلی نو را در حیات سیاسی ایشان آغاز کرد. این مهاجرت که در پی دستگیری حضرت امام (ره) و آیت الله قمی (ره) اتفاق افتاد، این ترس را در دل عوامل پهلوی انداخت که در غیاب امام، آیت الله میلانی(ره) به عنوان رهبری بالقوه نهضت مطرح خواهد شد. مهاجرت ایشان راه را برای دیگر علما و روحانیون باز کرد و دلیلی شد بر شدت گرفتن مهاجرت علما به تهران.

ایشان از همان ابتدا به عنوان سخنگوی علمای مهاجر انتخاب شد و علی رقم اقدامات ساواک در جهت کنترل ایشان، دست به چند اقدام حیاتی و مهم در نهضت زدند. از جمله:

1-صدور اعلامیه و فتوا در مناسبتهای مختلف. آیت الله میلانی به همراه آیت الله شریعتمداری درچهلم شهدای‏ پانزده خرداد با صدور اعلامیه‏ای یاد و خاطره شهدای این روز را گرامی داشتند. آیت الله میلانی همچنین‏ با صدور دو اعلامیه تحت عناوین«ملت مسلمان ایران»در تاریخ 14 /4 /42 و«ملت مسلمان و ستم دیده ایران»در تاریخ 3 /5 /42 که به اعلامیه‏های شماره یک و دو معروف شد،نقش مهمی را در آگاه ساختن توده‏های مردمی ایفا کرد.

2-تأیید مرجعیت امام.با شایع شدن اعدام امام و علمای بازداشت شده،آیت اللّه میلانی‏ به همراه آیات عظام مرعشی نجفی،شریعتمداری و شیخ محمد تقی آملی با انتشار اعلامیه‏ای‏ مشترک،مرجعیت امام را تأیید کردند.آنها امام را دارای مقلدین بسیار دانسته و بیان کردند که‏ طبق قانون اساس مملکت مراجع مصونیت قضایی داشته،آنها نمی‏توانند کوچکترین آسیبی به‏ امام برسانند.انتشار این خبر از التهابات موجود در جامعه کاست و خطر اعدام احتمالی حضرت امام را بی اثر نمود.در همین راستا آیت اللّه میلانی‏ طی سفری به قم با خانواده امام ملاقات و آنها را مورد تفقد قرار داد. ایشان حتی با فراخواندن‏ پاکروان،تهدید کرد که اگر مویی از سر امام کم شود،فتوایی صادر می‏کند تا ملت اصل و فرع‏ رژیم را براندازند. مجموعه این اقدامات مانع از هرگونه حادثه‏ای برای بازداشت‏شدگان،به ویژه‏ امام خمینی گردید.

3-تحریم انتخابات دوره بیست و یکم مجلس شورای ملی.دولت قصد داشت با هیاهوی زیاد این دوره از انتخابات را آزاد معرفی نماید که در فضای باز سیاسی و در عین دموکراسی برگزار خواهد شد.آیت اللّه میلانی انتخابات را امری مهم توصیف کرده در استفائاتی که از سراسر کشور از ایشان در مورد شرکت در این انتخابات شد،با برشمردن دلایلی از جمله وجود جوّ خفقان‏ در جامعه،زندانی شدن علما و جمعی از محترمین و اهل علم و...شرکت در انتخابات را شرعا و عقلا جایز ندانست.

آیت اللّه میلانی پس از صد روز توقف در تهران با اجبار ساواک به مشهد بازگشت و به‏ این ترتیب مهاجرت او با نتایج اساسی که در پی داشت به پایان رسید.

برگ زرین دیگری که در سوابق مبارزات آیت الله میلانی به چشم می خورد، اعتراض ایشان به دستگیری آیت الله قاضی طباطبایی و عده ای از علمای آذربایجان در آذر ماه سال 1342 بود که بار دیگر ایشان را به عنوان یک رهبر بزرگ در غیاب حضرت امام مطرح نمود.

از آنجا که تمامی این سوابق مبارزاتی، با ریزترین جزئیات در اسناد ساواک ثبت شده بودند و از طرفی ایشان یکی از ارکان مهم جنبشهای مردمی به خصوص در خراسان بودند، مرکز اسناد انقلاب اسلامی برآن شد تا در ادامه مجموعه کتب «طرح تدوین تاریخ انقلاب اسلامی» دست به انتشار کتابی با نام «آیت الله سید محمد هادی میلانی به روایت اسناد ساواک» بزند که هم در بر گیرنده اسناد مربوط به مبارزات آیت الله میلانی باشد و هم دریچه ای باشد به زندگی و مبارزات این مرجع نستوه.

تدوین این کتاب بدست رحیم روحبخش الله آباد انجام شد و اولین چاپ آن در سال 1389 در 596 صفحه راهی بازار کتاب شد.

درباره کتاب و مراحل تدوین آن باید گفت که برای نگارش این اثر در ابتدا مجموعه سه جلدی اسناد شهربانی مربوط به آیت الله میلانی – موجود در آرشیو مرکز بررسی اسناد تاریخی – بررسی شد. در مرحله بعد، سایر مراکز آرشیوی مورد توجه قرار گرفتند که آرشیو اسناد آستان قدس رضوی بیشترین کمک را به پیشرفت کار کرد و اسنادی از این مرکز به دست آمدند که برای اولین بار در این کتاب به چاپ رسیدند. واحد تاریخ شفاهی آستان قدس رضوی هم مصاحبه هایی از شاگردان و برخی اعضای بیت آیت الله میلانی را در اختیار نویسنده قرار داد.

کتاب آیت الله میلانی به روایت اسناد ساواک در دو بخش تدوین شده است. بخش اول که به تبیین زندگی و مبارزات ایشان پرداخته است و بخش دوم که در بر گیرنده اسناد مربوط به ایشان است و 244 صفحه دارد.

اما بخش اول کتاب خود به چهار فصل تقسیم شده است و نکته ای که در مورد فصل بندی های کتاب باید گفت این است که هر فصل به یکی از جنبه های زندگی سیاسی و اجتماعی آیت الله میلانی می پردازد. فصل اول به زندگی علمی – اجتماعی آیت الله میلانی می پردازد. در این فصل ابتدا خاندان آیت الله میلانی معرفی می شوند و سپس نویسنده نگاهی دارد به خدمات علمی و اجتماعی ایشان در حوزه و شهر مشهد. ادامه فصل به استقرار آیت الله میلانی در مشهد و تدریهای اولیه ایشان در حوزه علمیه این شهر و همچنین اولین گامهای سیاسی ایشان می پردازد.

فصل دوم با عنوان «مواضع و مبارزات سیاسی آیت الله میلانی»، در گفتار اول خود به جایگاه آیت الله میلانی در تعیین مرجعیت امام خمینی پس از فوت آیت الله بروجردی اشاره می کند. گفتار دوم این فصل به نقش مبارزاتی آیت الله میلانی از تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتی تا قیام پانزدهم خرداد می پردازد. گفتار سوم هم تحقیقی است در مورد مهاجرت علما در اعتراض به دستگیری امام و نقش حیاتی آیت الله میلانی در این برهه. در گفتار آخر این فصل فعالیتهای آیت الله میلانی از زمان بازگشت به مشهد تا آزادی امام از حصر در فروردین 1343 پیش روی خواننده قرار می گیرند.

در فصل سوم مبحث ارتباط آیت الله میلانی با احزاب و گروههای سیاسی پیش روی خواننده قرار می گیرد. این فصل نیز به چهار گفتار تقسیم شده است و در هر گفتار یک حزب یا جریان مورد تفحص قرار می گیرد. در ابتدا سخن از جبهه ملی به میان می آید و در گفتار دوم نهضت آزادی و واکنشهای آیت الله میلانی به به محاکمه سران آن بررسی می شوند. در گفتار سوم نگاهی داریم به کودتای نافرجام سپهبد قرنی و نقش آیت الله میلانی در این میان. گفتار آخر هم به موتلفه اسلامی اختصاص دارد. در میان این گفتار واکنش آیت الله میلانی به تبعید امام مطرح می گردد. ماجرای ترور منصور آخرین مبحثی است که در این فصل مطرح می گردد.

فصل چهارم و به قولی فصل آخر در دو گفتار تنظیم شده است و به ده سال آخر زندگی آیت الله میلانی اختصاص دارد. در این فصل بیشتر تلاش شده تا دلایل انزوای سیاسی آیت الله میلانی در ده سال آخر زندگی ایشان با ذکر شواهد و برهانهای مختلف برای خواننده مطرح گردند. این فصل با روایت بیماری و رحلت آیت الله میلانی به پایان می رسد.

بخش اول با گاهشمار زندگی و مبارزات آیت الله میلانی به بخش دوم پیوند می خورد که در آن اسناد مربوط به این فقیه نستوه به چاپ رسیده اند. نکته مثبت این بخش، فهرست موضوعی است که در ابتدای آن برای اسناد تنظیم شده است و کار محقق را برای جستجوی موضوعی آسان می کند. اسناد این کتاب بر اساس روند تاریخی حوادث چیده شده اند. اولین سند مربوط به دیدار و مذاکره نواب صفوی با آیت الله میلانی است و آخرین اسناد هم در بر گیرنده اخبار مرتبط با رحلت آیت الله میلانی و مجالس برگزار شده در این رابطه هستند.

تصاویر و نمایه های اسامی و اماکن، پایان بخش کتاب آیت الله سید محمد هادی میلانی به روایت اسناد ساواک هستند.

 
تعداد بازدید: 4778