محرم، زمینه‌ساز قیام 15 خرداد

رحیم روحبخش

11 خرداد 1401

ب ـ زمینه سازی در محرم

این زمینه‌سازی‌ها را می‌توان به شرح ذیل برشمرد: سخنرانی‌های فلسفی و سایر وعاظ، مداحی در هیئت بنی فاطمه و سایر مساجد و مجالس انقلابی.

1ـ سخنرانی‌های فلسفی در مسجد شیخ‌ عبدالحسین: فلسفی نقل می‌کند: با عنایت بر نظر امام بر محوریت مسجد شیخ عبدالحسین ـ از بزرگ‌ترین مساجد بازار تهران ـ از قبول برخی مجالس سخنرانی در مساجد دیگر خودداری ورزید تا تمرکز اصلی خود را بر آن مسجد قرار دهد. اما حضور جمعیت به گونه‌ای بود که در صحن زیر گنبد و شبستان مسجد و مدرسه شیخ عبدالحسین ـ که بنایی جدا بود ـ بخشی از بازار از جمعیت موج می‌‌زد. در شب‌های هفتم و هشتم، بانیان مراسم مجبور شدند «در بازار خیاط‌ها، مقابل خیابان خیام و... بلندگوهایی نصب کنند.[1]»ساواک با اشاره به اینکه در 11 و 12 محرم «حداقل یکصدهزار نفر نطق فلسفی را گوش کردند» خاطرنشان می‌سازد‌‌ «کنترل هیجان و افکار آنها مشکل است».[2] برخی بازاریان نیز در خاطراتشان از عظمت و بازتاب این مجلس سخن گفته‌‌اند.[3] محور سخنرانی‌های فلسفی در آن مراسم به شرح ذیل می‌باشد.

سخنرانی‌های فلسفی درباره رفراندوم و فاجعه فیضیه در محرم 42

* زبان گویای اسلام، حجت‌الاسلام و المسلمین محمدتقی فلسفی به روایت اسناد ساواک، تهران، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، 1378.

2ـ هیئت بنی فاطمه؛ نمونه‌ای از نوحه‌های انقلابی: در اعلامیه فراخوان امام، مداحان نیز برای افشاگری اقدامات هیئت حاکمه در ماه محرم مورد خطاب قرار گرفته بودند. یکی از بازاریان نقل می‌کند، هیئت‌های مؤتلفه ـ که در آستانه ائتلاف قرار داشتند ـ طی رایزنی با استاد مطهری و دکتر بهشتی، تصمیم گرفتند، برای مداحان، اشعار تازه‌ای بسرایند.[4] برای این منظور مهدی عراقی که حلقه‌ اتصال امام با هیئت‌های مذهبی بود به سراغ مداحان سرشناس تهران رفت و با آنان هماهنگی‌های لازم رابه عمل آورد.[5] به گفته اسماعیل زری‌باف ـ مداح هیئت بنی فاطمه ـ یکی از بزرگ‌ترین هیئت‌های مذهبی تهران ـ که چون از پیام امام اطلاع یافت، به‌سرعت دست به کار شد و از آنجا که خودش شاهد واقعه فیضیه بود، در صدد برآمد شرح آن واقعه را در قالب شعر درآورد: «قم دشت کربلاست ـ هر روزش عاشوراست ـ فیضیه قتلگاست ـ خون‌جگر علما ـ واویلا واویلا ـ شد موسم یاری مولاناالخمینی» که وقتی در روز تاسوعا توسط هیئت دم گرفته شد، مورد استقبال مردم قرار گرفت.[6] یکی از اعضای هیئت نیز از تمرین آنها توسط عده‌ای از جوانان هیئت در شب قبل از تاسوعا، برای اجرای مطلوب سخن گفته است.[7]

زری‌باف در ادامه خاطراتش می‌افزاید، چون برخی فجایع مدرسه فیضیه: از جمله انداختن طلاب از پشت بام را دیده بود، برای این واقعه نیز چنین سرود: «دانشگاه فیضیه ـ چون دشت ماریه ـ طلاب دینیه ـ واویلاواویلا ـ افتاده جسم هر یکی‌شان از لب بام ـ خمینی خمینی ـ تو فرزند حسینی ـ تو حامی دینی»[8] شاعری به‌نام قاسم امینی نیز به وی کمک می‌کرد.

علاوه بر مداحان، وعاظ مدعو این هیئت نیز که «دو طلبه تقریباً کم‌سن و سال اما شجاع و بی‌باک» یعنی شیخ فضل‌الله محلاتی و شیخ علی اصغر مروارید بودند، در سخنرانی‌های خود به دولت و شاه حمله می‌کردند[9] محلاتی ضمن تأیید نوحه‌های فوق‌الذکر خاطرنشان می‌سازد که بعد از عزیمت مروارید به قم ـ بنا به امر امام ـ‌ وی به اتفاق استاد مطهری در شب‌های تاسوعا و عاشورا، سخنرانی در آن هیئت را ادامه دادند که مطهری در شب 12 محرم دستگیر ولی خود او موفق به فرار شد.[10] ساواک نیز گزارش داده است. نوحه‌ها و اشعار دسته‌های سینه‌زنی هیئت بنی‌فاطمه «تماماً در حمایت از خمینی خوانده شد.»[11] در خصوص نقش این هیئت همین بس که برخی آن‌ را «بهترین و بزرگ‌ترین هیئت تهران» معرفی کرده‌اند که در سال‌های بعد از تبعید امام، هر وقت این هیئت به بازار می‌آمد. دستجات دیگر از آن پیروی می‌کردند.[12] در پایان طبق تخمین ساواک، تعداد 150 هزار نفر در دستجات تهران با نوحه‌هایی در حمایت از خمینی شرکت کردند.[13]

3ـ سایر مساجد و مجالس انقلابی: براساس گزارش‌های ساواک، مساجد و هیئت‌هایی که وعاظ، سخنرانی‌هایی تند ایراد کردند عبارت‌اند از: فلسفی در مسجد شیخ عبدالحسین، محلاتی در هیئت بنی‌فاطمه، شیخ باقر نهاوندی در تکیه میدان (هیئت طیب حاج رضایی)، همچنین، حجازی، غلامحسین شیرازی، اعتمادزاده، شیخ جعفرخندق‌آبادی نیز در مساجد مختلف دیگر و مجلس روضه‌خوانی منزل بهبهانی.[14] به‌عنوان مثال شیخ غلامحسین شیرازی در منزل بهبهانی: «حملاتی به آقای علم و تیمسار نصیری ـ رئیس شهربانی کل ـ نمود. شدت حملات به حدی بود که سلیمان بهبودی مجلس را ترک نمود و حین خروج اظهار داشت: جای این قبیل روضه‌خوان‌ها در اینجا نیست، اینها را باید به زندان قزل‌قلعه بفرستند تا در آنجا روضه‌خوانی کنند.»[15] شیخ عباسعلی اسلامی در هیئت قائمیه در مسجد صدریه و همچنین در سخنرانی منزل آیت‌الله استرآبادی به‌دلیل واقعه مدرسه فیضیه قم از دولت انتقاد نمود.[16] در بررسی گزارش‌های ساواک از اسناد انفرادی پرونده‌های وعاظ و روحانیون می‌توان ده‌ها مثال دیگر در این مورد زد. در یک مورد دیگر نقل شده، هنگامیکه شیخ باقر نهاوندی در خلال سخنرانی خود در تکیه طیب، از دولت انتقاد نمود، مأمور ساواکی که پای منبر نشسته بود، یادداشتی به او داد که ادامه نده. شیخ ندا داد: طیب‌خان، لوطی‌ها غیرت شما کجا رفته. طیب گفت: هر چه می‌خواهی بگو.[17]

دیدار امام در دهه محرم از هیئت‌های مذهبی قم نیز راهکار مؤثری برای ورود آنها به عرصه مبارزه بود. در محلات قدیمی قم نظیر: محله چهل اختران، کوچه حکیم و کوچه آذر (مسجد جمعه)، هیئت‌هایی فعالیت می‌کردند که از سابقه و شهرت دیرینه‌ای برخوردار بودند. امام طبق برنامه هر شب به یکی از این هیئت‌ها سر می‌زد. تجمع عظیمی از استقبال کنندگان در کوچه پس کوچه‌های آن محلات شکل می‌گرفت. در دیدار امام از هیئت مسجد جمعه در محله آذر، خیل جمعیت به استقبال امام آمد. ایشان تا پاسی از شب در جمع عزاداران این هیئت به سر برد. جوانان هیئت مذکور نقش مهمی در تهیه تدارکات سخنرانی عصر عاشورای امام ایفا کردند.[18] دیدار بعدی از هیئت محله چهل اختران بود. این دیدار نیز از شکوه خاصی برخودار بود و «محله چهل اختران از همان موقع علاقه خاصی به امام یافتند.»[19] سومین بازدید از هیئت کوچه حکیم بود. سیدمحمد ورامینی متولی این هیئت از دست‌اندرکاران امور بیت امام بود. حسین کشور عضو دیگر این هیئت با سازماندهی سیصد نفر در روز عاشورا، حفاظت از امام را به‌عهده گرفت. این دیدار بعد از سخنرانی عصر عاشورای امام صورت گرفت، از این‌رو جمعیت عظیمی به استقبال امام آمدند. آنان آمادگی خود را برای حمایت مالی و جانی از امام اعلام کردند.[20] ورامینی، صبح روز دستگیری امام، وصیت‌نامه ایشان را در حرم حضرت معصومه قرائت کرد.[21] مراسم سوگواری بیت امام نیز در این ایام با حضور هزاران نفر تشکیل می‌شد. اهالی قم دستجمعی در این مراسم حضور می‌یافتند.[22] ساواک از سخنرانی: برقعی، تهرانی، شیرازی، جزایری و مروارید در انتقاد از دولت در ایجاد فاجعه فیضیه در این مراسم خبر داد[23]و از حضور افرادی از تهران و حتی از روستاهای اطراف قم نظیر: جمکران و سراچه سخن به میان آورده است.[24]

منبع: مجموعه مقالات همایش 15 خرداد زمینه‌ها و بسترها، به کوشش دفتر ادبیات انقلاب اسلامی، ج 1، تهران، سوره مهر، 1388، صص 279 – 304 .

پی‌نوشت‌ها:

 
تعداد بازدید: 1205